نگاهی به وقف نامه‏ های قرآنی مساجد خوانسار

پدراکثر مساجد کهن خوانسار نسخ متعدد خطی قرآن کریم موسوم به «قرآن شصت پاره» موجود است . در دورانی که هنوز صنعت چاپ و نشر پدیدار نگشته و یا نضج نیافته بود،

بسیاری از مؤمنین و خیرین خوانسار هزینه زندگی خوش نویسان را پرداخت می‏کردند تا آنها به کتابت کلام‏الله مجید اقدام کنند و به این وسیله قرآن‏های بسیاری کتابت شده و به صورت وقف در مساجد و محافل مذهبی در دسترس عموم قرار گرفته اند.

«سیف الدوله محمد» در خصوص خوش‏نویسی در خوانسار می‏نویسد: «جمعی از اهل ابن ولایت (خوانسار) گذرانشان از کتابت می‏شود، کتاب کلام الله‏اند قرآن‏ها در این ولایت تمام کرده به اطراف می‏برند.» (1)

این امر از آنجا ناشی می‏شود که زمانی که شخصی بنا به دلایلی موفق به انجام مراسم مذهبی (از قبیل شرکت در مراسم حج) که قصد انجام آن را داشته نمی‏شد هزینه آن را صرف نگارش قرآن کریم می‏کرده است.

آنچه از نسخ خطی قرآن‏های موجود بر می‏آید آن که استادان چیره دست خوش نویس خوانساری به نحو احسن و اکمل از انجام این مهم برآمده و آثاری ماندگار از خود بر جای نهاده اند.
 

شرط های واقفان

بررسی وقف نامه‏های قرآن‏های خطی موجود، شایان بحثی در خور توجه است که در این میان به بررسی چند نمونه می پردازیم.

نکات اصلی این وقف نامه‏ها را می‏توان به چند دسته تقسیم نمود از آن جمله:
 

• وقف بر کافه‏ی قراء شیعه‏ی اثنی عشریه صورت گرفته است.
• خارج نمودن قرآن‏ها از خوانسار جایز دانسته نشده است.
• بردن قرآن‏ها بر سر مزارها جهت تلاوت جایز نمی‏باشد (این اقدام جهت حفظ آنها صورت گرفته است).
• مدت استفاده و نگاهداری قرآن‏ها در محافل و مجالس در مدت زمان معینی جایز دانسته شده است و استفاده بیش از مدت مذکور منوط به اجازه متولی آن است. (این مدت زمان در برخی وقف نامه‏ها یک ماه و برخی تا شش ماه تعیین شده است.)
• در برخی از وقف نامه‏ها تأکیده شده است که قرآن‏ها را به دست اطفال غیر ممیز ندهند - جملات فوق معمولا در بالای صفحه اول نگارش یافته است - و از آب و گلاب محافظت نمایند.
• تولیت برخی وقف نامه‏های قرآنی را به امام جمعه وقت واگذار نموده اند. با توجه به تاریخ وقف نامه‏های مختلف که برخی سابقه‏ای بیش از دویست سال دارند، چنین موضوعی بیانگر آن است که از زمان صفویه نماز جمعه در خوانسار برگزار می‏شده است تولیت چنین موقوفاتی به امام جمعه وقت واگذار شده است.
• 
  ذکر این نکته ضروری است که قبل از سنه‏ی 1314 که مرحوم آیة الله حاج سید محمد تقی غضنفری خوانساری اقامه نماز جمعه در محل حسینیه مرکزی شهر مرسوم به «دو راه» می‏نماید، نماز جمعه در مسجد جامع (2) شهر برگزار می‏شد و لذا تولیت این قرآن‏ها به امام جمعه مسجد جامع واگذار شده است.
• 
  نمونه‏ای از وقف نامه‏های قرآن‏های خطی که از مرحوم حاج سید جعفر موسوی (میر اشرف) (3) به یادگار مانده، بدین شرح است:

• نمونه‏هایی از وقف ‏نامه‏ها

  
  هو الواقف
  بسم الله الرحمن الرحیم
  الحمد لله الواقف علی الضمائر و المطلع علی السرائر و الصلوة و السلم علی المبعوث من اشرف القبائل و العشائر صاحب المناقب و المفاخر و علی آله الطیبین الطاهرین شفعائهم اهل الکبائر و قال النبی اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا عن ثلث صدقة جاریة او علم ینتفع به او ولد صالح یستغفر له لهذا هو
• 
  سپاس افزون از احاطه‏ی و هم و قیاس نثار دربار رحیمی که به اقتضای رحمت بالغه و مصلحت شامله مجازات اعمال صالحه را طی کریمه ‏ی (فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره) (4).
• جلوه ظهور بخشید و درود نا معدود به روان پاک واسطه‏ی ایجاد وجود که به قدم اخلاص و ارادت ساحت قرب حضرت معبود را چنان پیمود که جز قاب قوسین در میان نبود.
• و تسلیمات بلا نهایات بر عترت اطهارش که هادیان طریق شریعت و سالکان مسالک ارشاد هر هدایت‏اند باد و بعد بر صاحبان دانش و بینش هویداست که نشاندن درخت نیکوکاری و افشاندن تخم حسنات اعمال موجب ادراک ریع رستگاری است.
• لهذا در این میمنت فرجام به تأییدات ربانی و توفیقات سبحانی قربة الی الله و طلبا لمرضاته و به جهت ذخیره‏ی (یوم لاینفع مال و لابنون) (5)
• وقف مؤبد و حبس مخلد شرعی نمود بر برگزیده‏ی سرمدی و سلاله‏ی دودمان احمدی نتیجه اولاد محمدی جناب سلالة السادات العظام آقای سید جعفر حفظه الله الملک الاکبر ابن المرحوم الواصل الی جوار رحمت الله الکریم آقا میر اشرف تغمده الله بغفرانه و اسکنه فی بحبوحات جنات النعیم این شصت نیم جزو کلام الله المجید را بر کافه قراء شیعه اثنی عشریه که در عموم مجالس و محافل تلاوت نمایند.
• و بعد از تلاوت روح واقف و والدین و اخوی او آقای میر محمد صادق را به دعای خیر یاد و به فاتحت شاد فرمایند و به دست اطفال غیر ممیز ندهند و قاریان زیاده از یک ماه نگاه ندارند مگر به اذن جدید از متولی و از قصبه‏ی خوانسار بیرون نبرند و تولیت آن را منصوص داشت.
• به نفس خود مادام حیوة و بعد به ارشد اولاد ذکور خود نسلا بعد نسل و بعد الفقدان او الانقراض به ارشد اولاد ذکور اخوی مرقوم خود ما توالدوا و تناسلوا الی یرث الله الارض و من علیها و بعد انقراضهم به ارشد و اعلم طلاب قصبه مزبوره و منافیات وقف را به عمل نیاورند. 1284.
• 
  نمونه‏ای دیگر
• از وقف نامه‏های قرآن‏های موسوم به «شصت پاره» موجود در مسجد جامع خوانسار:
  
  بسم الله الرحمن الرحیم
  بعد الحمد و الصلوة باعث بر تحریر این کلمات آنکه به توفیق ربانی و تأیید سبحانی وقف مؤبد و حبس مخلد نمود ا [آقا] موفق مکرم معزز حاجی الحرمین الشریفین حاجی صادق ابن مرحوم آقا اسمعیل رحمه الله این جزو کلام الله مجید و فرقان حمید را با سایر جزوها [ی] دیگر بر کافه قراء شیعه اثنی عشریه که تلاوت و محافظت نمایند.
• و تصرفات منافیه وقف را در آن به عمل نیاورند و از قصبه خوانسار [بیرون] نبرند و در نوبه مزار نبرند و زیاده از شش ماه نگاه ندارند مگر به اذن جدید از متولی و تولیت آنها را مفوض داشت.
• با خود و بعد از خود با اولاد ذکور خود نسلا بعد نسل و با انقراض با اولاد اناث خود کذلک و با انقراض با امام جمعه مسجد جامع و با عدم حضور او با امام جماعت مسجد مذکور و واقف مزبور بعد از اجرا [ی] صیغه بتصرف موقوف علیهم [...] و شرایط لزوم وقف محبس گردید.
• 
  (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) و کان ذلک فی تاریخ یوم جمعه نهم من شهر شوال المکرم من سنه 1211.
  حرره العبد الحقیر المفتاق الی العزیز الغنی ابن سید الجلیل العلامة السید حسن اسمعیل الموسوی الحسینی.
  اللهم اغفر له و لوالده بحق الحق و النبی المطلق.مهر: «انه کان عبدنا صادق»
• 
  نمونه‏ای دیگر:
  
  بسم الله الرحمن الرحیم‏
  الحمد لله الواقف علی الضمایر، المطلع علی السرائر و الصلوة و السلم علی سیدنا و نبینا سید الاوائل و الاواخر محمد و آله الطاهرین خیر من ارسل و بعث من اشرف القبائل و العشایر و بعد وقف مؤبد و حبس مخلد نمود عالی حضرت کهف الحاج و المعتمرین حاجی لطف علی بن میرزا محمود خوانساری این جزو قرآن مجید را با بیست و نه جزو دیگر که مجموع کلام مجید بر قاطبه‏ ی مؤمنین و مؤمنات که تلاوت نمایند.
• در مجامع به شرط آنکه از قصبه‏ی خوانسار بیرون نبرند و به نوبه سر مزار نبرند و ثواب وقف آن را هدیه نمود به روح و الدین خود و ایضا شرط نمود که هر تلاوت نماید .
• فاتحه از برای والدین او بخواند و تولیت آن را از برای خود قرار داد مادام فی الحیوة و بعد از خود مفوض نمود به اولاد خود و بعد از انقراض اولاد مفوض نمود به اعلم و اصلح مؤمنین (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) و کان ذلک فی شهر شعبان المعظم من شهور سنه ثلث و ثمانین بعد الف و مائه 1183.
• 
  ذکر این نکته ضروری است که در اکثر مساجد و تکایای خوانسار نسخه‏های متعددی از قرآن‏های خطی موجود است. با توجه به آن که اغلب در حفظ و نگه داری از آن دقت کافی به عمل نمی‏آید لازم است.
• تا مسؤولان اداره اوقاف و امور خیریه نسبت به جمع آوری این گونه قرآن‏ها از مساجد اقدام نمایند ؛ چه بسا که به توان موزه‏ای از قرآن‏های خطی دایر نمود تا ان شاء الله حفظ و محفوظ گردند، چرا که در سیل عظیم مراد 1366 اکثر مساجدی که در مجاورت رودخانه قرار داشتند طعمه سیل گشتند .
• و قرآن‏های خطی بسیار نفیس موجود در آنان متأسفانه از بین رفت. البته این مسأله جاری سؤال است که آیا قرآن‏هایی که وقف بر مسجدی خاص شده است را می توان از آن جا برای همیشه خارج کرد یا نه؟
• 
  و از سوی دیگر چون تولیت برخی از قرآن‏های شصت پاره به عهده اولاد ذکور واقف واگذار شده است بسیاری از قرآن‏های خطی وقفی در منازل شخصی نگاه داری می‏شوند که نگارنده خود شاهد بسیاری از آنان بوده است. امید که با اعلام عمومی و تشویق و راه کارهای مناسب این گونه قرآن‏ها نیز در محل ویژه‏ای گرد آید و احتمالا از خرید و فروش یا فرسودگی و نابودی تدریجی آنان جلوگیری به عمل آید ان شاء الله.
• 
  ترسمت‏ای خفته در دامان کوهی سیل خیز
  خواب نگذاری زسر تا آبت از سر بگذرد

• پی نوشت :

  1- سیف الدوله محمد، سفر نامه مکه به تصحیح علی اکبر خدا پرست، چاپ اول، نشرنی، 1364، ص 379.
  
  2- مسجد جامع شهر خوانسار از بناهای مرحوم حاج صانع رحمة الله علیه است و در سنه 1101 بنای آن به اتمام رسیده است. این مسجد در جنوب شرقی شهر واقع و با بیش از سه هزار متر مربع زیر بنا و گچ‏بری‏های بسیار نفیس به ویژه در محراب از جمله آثار گران بهای خوانسار است.
  
  متأسفانه قسمت‏های مختلف آن دچار خسارت گشته و نیازمند تعمیرات اساسی است. امید است در تعمیر و نگهداری و احیای موقوفات آن توجه بیشتری به عمل آید و با توجه به اینکه خوانسار فاقد مصلاست، این مسجد بدین منظور استفاده از انهدام آن جلوگیری به عمل آید ان شاءالله .
  
  3- مرحوم آقای حاج سید جعفر موسوی (میر اشرفی) از سادات محترم موسوی خوانسار می‏باشد که در هنر تذهیب و خط در عصر خود یگانه بود و آثار گران بهایی از ایشان باقی مانده است. ایشان در راه مکه معظمه به جوار رحمت ایزدی پیوست.
  4- زلزال، آیه 7.
  5- شعراء، آیه 88.
   

  منبع:
• میراث جاویدان